Duivelsdilemma

Net als vele anderen met een dogmatisch-christelijke opvoeding, ben ik opgegroeid met het besef dat ik in zonde (‘met een zwart hart’) geboren ben en dat er in mij geen goed is. Dat besef heeft zich zo diep in mij genesteld dat ik tot op de dag van vandaag schuld en schaamte kan voelen. Voor egoïsme, hoogmoed, jaloezie, gemakzucht, liefdeloosheid – al die menselijke eigenschappen waar we op deze aarde mee te dealen hebben.

Gek genoeg ben ik er, ondanks die opvoeding, lang van overtuigd geweest dat de mens in essentie goed is en dat wat wij als kwaad bestempelen voortkomt uit pijn, angst, frustraties of simpelweg de drang tot overleven. Dat, als we kijken naar wat iemand ten diepste drijft, alle lagen van motieven en overtuigingen afpellend, we geen ‘puur kwaad’ tegenkomen, maar eerder een verdedigingsmechanisme, een wanhoopsdaad of een schreeuw om erkenning. Is dit daadwerkelijk mijn overtuiging? Het is in ieder geval hoe ik naar de mens en naar het kwaad wil kijken. Het maakt me mild en vergevingsgezind, naar mensen om me heen, mensen die me pijn hebben gedaan, en gelukkig ook naar mezelf.

De laatste tijd wordt die overtuiging echter flink op de proef gesteld. We worden overspoeld door berichten over oorlog, haat, onrecht, uit alle hoeken van de wereld. Hoe kan ik, in het licht van al dat kwaad, blijven geloven in de goedheid van de mens? En wat doet dat met mijn vergevingsgezindheid?

Ik vind een mogelijke uitweg in de vraag of goed en kwaad eigenlijk wel objectieve begrippen zijn. Zijn het niet louter menselijke constructies, labels die we plakken op gedrag vanuit ons eigen perspectief? Iemand kan met de beste bedoelingen iets zeggen of doen wat voor een ander destructief uitpakt. En wat voor de één gerechtigheid is, is voor de ander een daad van agressie. Onze neiging tot normatief denken – het oordelen, het verlangen naar vergelding of rechtvaardiging – is typisch menselijk. Wat als we, net als dieren, meer zouden aanvaarden wat op ons pad komt, zonder het te labelen als goed of kwaad? Misschien zou dat zelfs veel kwaad voorkomen, omdat agressie en vergelding dan geen voedingsbodem meer hebben.

In een college over Carl Gustav Jung dat ik onlangs volgde, kwam ook de tegenstelling tussen goed en kwaad ter sprake. Voor Jung zijn goed en kwaad geen louter menselijke constructies of culturele bedenksels; het zijn archetypische krachten, oerkrachten die zowel binnen als buiten ons bestaan. Ze horen bij het leven, bij het mens-zijn, en ze horen bij elkaar. In plaats van ons te identificeren met één van beide polariteiten, wijst Jung op het belang van het herkennen en integreren van beide in onszelf. Hij noemt dat individuatie: het proces van worden wie we ten diepste zijn, mét ons licht en mét onze schaduw.

In datzelfde college werd ook verwezen naar Abraxas, een oppergod uit de Gnostiek, die zowel goed als kwaad belichaamt. Voor Jung is Abraxas de ‘hoogste God’ – boven de christelijke God en de duivel – de God die leven en dood, waarheid en leugen, licht en duisternis, schepping en vernietiging in zich verenigt. Abraxas symboliseert de eenheid die alle tegenstellingen overstijgt – en daarmee ook de eenheid waar ons individuatieproces uiteindelijk om draait.

Dat beeld raakt me. Het gaat er niet om het kwaad te ontkennen of de tegenstelling tussen goed en kwaad te relativeren, maar juist om de spanning tussen beide te leren verdragen en te beseffen dat het twee onafscheidelijke polariteiten zijn binnen één groot geheel. En om mezelf en de ander te zien in onze individuele strijd, de spagaat waarin we ons soms bevinden, het eindeloze proberen, niet als goede of slechte mensen, maar als zoekende mensen binnen dit complexe geheel.

We zijn allemaal ergens onderweg in deze zoektocht. En ik wil blijven geloven dat in ieder mens iets moois en iets liefdevols aanwezig is – zelfs in de donkerste verhalen. Dat geloof is voor mij geen zekerheid, maar een keuze die mijn hart wat lichter en hoopvoller maakt, juist ook in deze roerige tijden.